شیفت‌کاری یا نوبت‌کاری چیست و چه اشکالی دارد؟

بسیاری با کار شیفتی یا شیفت‌کاری آشنا هستند. این نوع کار که برخی مواقع به آن نوبت‌کاری هم می‌گویند، در سازمان‌ها و مجموعه‌های کاری مختلف به شیوه‌های متفاوت اجرا می‌شود. در قانون کار به صراحت درباره این نوع فعالیت شغلی نوشته شده است. شیفت‌کاری یا نوبت کاری دارای حقوق و دستمزد خاص خود است که با توجه به شرایط آن محاسبه می‌شود. در این مقاله در خصوص این نوع کار نوشته شده و به مزایا و معایب آن اشاره شده است:

تعریف نوبت‌کاری و شیفت‌کاری 

شیفت‌کاری یا نوبت‌کاری shift work به کار در زمان‌های غیر از ساعات معمول کار، یعنی ۹ صبح تا ۵ بعد از ظهر، گفته می‌شود. این زمان‌ها می‌تواند شامل صبح زود، بعد از ظهر، شب یا حتی در طول شب باشد. در تعریف دیگری، نوبت کاری به کار در زمان‌هایی گفته می‌شود که زمان شروع و پایان کار آن ثابت نیست و به صورت چرخشی انجام می‌شود.

نوبت کاری یا شیفت‌کاری می‌تواند در قالب‌های مختلفی انجام شود. به عنوان مثال، یک کارگر نوبت کاری ممکن است ۵ روز در هفته ۸ ساعت در روز کار کند. این کار می‌تواند در قالب‌های مختلفی، مانند شیفت صبح، شیفت عصر یا شیفت شب، انجام شود. انتخاب نوع نوبت کاری به عوامل مختلفی، مانند نوع شغل، نیازهای کارفرما و ترجیحات کارگر، بستگی دارد. کارگران نوبت کاری باید اقدامات لازم را برای کاهش تاثیرات منفی نوبت کاری انجام دهند. به عنوان مثال، آنها باید به اندازه کافی بخوابند، رژیم غذایی سالمی داشته باشند و ورزش منظم انجام دهند.

مزایا و معایب شیفت‌های کاری

شیفت‌های کاری دارای مزایا و معایبی هستند. مزایا و معایب شیفت‌های کاری به شرایط و نیازهای هر فرد و هر سازمان مربوطه بستگی دارد. برای همین، قبل از انتخاب یک شیفت کاری، لازم است شرایط و عوامل مختلف را به دقت بررسی کرده و اثرات آن را بر روی زندگی شخصی و حرفه‌ای خود ارزیابی کنید. در ادامه به برخی از این مزایا و معایب اشاره می‌کنم:

مزایا

انعطاف‌پذیری زمانی

شیفت‌های کاری به افراد امکان می‌دهند که برنامه کاری خود را با توجه به نیازها و الزامات شخصی تنظیم کنند. این انعطاف زمانی به افراد اجازه می‌دهد تا بهترین ترکیب بین کار و زندگی شخصی خود را بیابند.

حقوق و پاداش بیشتر

برخی شیفت‌های کاری، مانند شیفت‌های شب، ممکن است دستمزد و پاداش بیشتری نسبت به شیفت‌های روزانه داشته باشند. این مسئله می‌تواند برای افرادی که قادر به کار در شیفت‌های کاری استاندارد نیستند، جذابیت بیشتری داشته باشد.

کاهش ترافیک

شیفت‌های کاری در ساعات غیر از شلوغی روزانه ترافیک، به افراد این امکان را می‌دهند که از ترافیک شلوغ خارج شوند و به محل کار خود بروند. این موضوع می‌تواند زمان و انرژی بسیاری را صرفه جویی کند.

معایب

تغییر الگوی خواب

شیفت‌های کاری متفاوت می‌توانند باعث تغییر الگوی خواب و بیداری شخصی شود. این موضوع می‌تواند باعث ایجاد اختلال در خواب و استراحت مناسب شخص شود و به طور کلی به کیفیت زندگی او ضربه بزند.

کاهش تعامل اجتماعی

شیفت‌های کاری غیرمعمول ممکن است باعث کاهش تعامل اجتماعی شخص با خانواده و دوستانش شود. این امر می‌تواند احساس ایزوله شدن و افت کیفیت روابط اجتماعی را به همراه داشته باشد.

مشکلات سلامتی

برخی شیفت‌های کاری، به خصوص شیفت‌های شب، می‌توانند تاثیرات منفی بر روی سلامت فیزیکی و روانی شخص داشته باشند. ناراحتی‌های معده‌ای، اختلال در روال هضمی، افزایش خستگی و کاهش سطح انرژی ممکن است در این شیفت‌ها رخ دهد.

چه مشاغلی نوبت کاری دارند؟

مشاغلی که نوبت کاری دارند، مشاغلی هستند که کارکنان آنها در زمان‌های غیر از ساعات معمول کار، یعنی ۹ صبح تا ۵ بعد از ظهر، کار می‌کنند. این زمان‌ها می‌تواند شامل صبح زود، بعد از ظهر، شب یا حتی در طول شب باشد. در اینجا برخی از مشاغلی که نوبت کاری دارند آورده شده است:

مشاغل مراقبت‌های بهداشتی

پرستاران، پزشکان، پرستاران متخصص و سایر کارکنان مراقبت‌های بهداشتی ممکن است در طول شب کار کنند تا از بیماران مراقبت کنند.

مشاغل خدمات غذایی

آشپزان، گارسون‌ها، بارمن‌ها و سایر کارکنان خدمات غذایی ممکن است در طول شب در رستوران‌ها، هتل‌ها و سایر مکان‌های سرگرمی کار کنند.

مشاغل حمل و نقل

رانندگان کامیون، اتوبوس، تاکسی، هواپیما و کشتی ممکن است در طول شب کار کنند تا کالاها و افراد را حمل و نقل کنند.

مشاغل خدمات تجاری

کارمندان بخش‌های خدماتی مانند پشتیبانی مشتری، بازاریابی و فروش ممکن است در طول شب کار کنند تا به مشتریان خدمات ارائه دهند.

مشاغل رسانه‌ای

کارمندان بخش‌های رسانه‌ای مانند تلویزیون، رادیو، روزنامه و مجله ممکن است در طول شب کار کنند تا اخبار، اطلاعات و سرگرمی را ارائه دهند.

مشاغل فناوری

کارمندان بخش‌های فناوری مانند IT توسعه نرم‌افزار و پشتیبانی مشتری ممکن است در طول شب کار کنند تا سیستم‌ها و خدمات را اجرا و نگهداری کنند.

انواع شیفت‌کاری و بازه زمانی

شیفت‌کاری به کار در زمان‌هایی گفته می‌شود که زمان شروع و پایان کار آن ثابت نیست و به صورت چرخشی انجام می‌شود. شیفت‌کاری می‌تواند در قالب‌های مختلفی انجام شود. در ادامه، به برخی از انواع شیفت‌کاری اشاره می‌کنیم:

شیفت کاری چرخشی

رایج‌ترین نوع شیفت‌کاری است. در این نوع شیفت‌کاری، کارگران در طول هفته در شیفت‌های مختلف کار می‌کنند. به عنوان مثال، یک کارگر ممکن است یک روز در شیفت صبح، یک روز در شیفت عصر و یک روز در شیفت شب‌کار کند.

شیفت کاری پیوسته

به کار در طول شبانه روز گفته می‌شود. در این نوع شیفت‌کاری، کارگران به صورت شیفتی کار می‌کنند و هر شیفت معمولا ۸ ساعت طول می‌کشد.

شیفت کاری متناوب

به کار در شیفت‌های طولانی‌تر گفته می‌شود. در این نوع شیفت کاری، کارگران معمولا ۱۲ ساعت در روز کار می‌کنند و سپس ۲۴ ساعت استراحت می‌کنند.

شیفت کاری شبانه

به کار در طول شب، یعنی از ساعت ۱۲ شب تا ۶ صبح، گفته می‌شود.

شیفت‌کاری بر اساس حقوق و دستمزد

کار در شیفت‌کاری معمولا با حقوق و مزایای بالاتری نسبت به کار در ساعات معمول همراه است. این امر به دلیل عوامل مختلفی، مانند سختی کار در شیفت‌کاری، اختلال در خواب و افزایش خطر ابتلا به بیماری‌ها، می‌باشد و موجب ترک کار می شود. در قانون کار برای کار در شیفت‌کاری شرایط خاصی را در نظر گرفته است. به عنوان مثال، برای هر ساعت کار در شیفت‌کاری، به کارگران اضافه‌کاری تعلق می‌گیرد. همچنین، کارگران شیفت‌کاری باید به صورت دوره‌ای معاینه پزشکی شوند.

نحوه محاسبه نوبت‌کاری

برای محاسبه نوبت کاری ۱۴۰۲ نیاز به چند عامل است. این عوامل عبارتند از:

۱- تعداد ساعات کاری: 

مشخص کنید که هر نوبت کاری چند ساعت طول می‌کشد. برخی از نوبت‌های کاری معمول شامل ۸ ساعت کاری هستند، در حالی که برخی دیگر ممکن است ۱۲ یا ۲۴ ساعت کار داشته باشند.

۲- تعداد روزهای کاری در هفته: 

مشخص کنید که در هفته چند روز کار می‌کنید. برخی از محیط‌های کاری روزهای زوج و فرد را به عنوان نوبت‌های کاری متفاوت در نظر می‌گیرند.

۳- الگوی ساعتی: 

تعیین کنید که آیا نوبت کاری شما از صبح تا عصر، بعد از ظهر تا شب یا شبانه‌روز است. همچنین، مشخص کنید که آیا نوبت کاری شما به صورت پیاکره (روزهای متوالی) یا پراکنده (با روزهای آزاد در بین) است. بنابراین، با توجه به شرایط خود، می‌توانید نوبت کاری خود را محاسبه کنید و الگوی مناسبی برای برنامه‌ریزی زمانتان انتخاب کنید. فرمول محاسبه نوبت کاری به صورت ساده می‌تواند به شکل زیر باشد:

تعداد ساعات کاری در هر نوبت × تعداد روزهای کاری در هفته

به عنوان مثال، اگر شیفت کاری شما ۸ ساعته بوده و روزهای کاری شما در هفته ۵ روز است، محاسبه نوبت کاری به صورت زیر است:

۸ ساعت × ۵ روز = ۴۰ ساعت

البته، در برخی موارد مانند شیفت‌های شب یا شیفت‌های غیر معمول، فرمول محاسبه نوبت کاری ممکن است پیچیده‌تر شود و شامل عوامل دیگری مانند تعداد روزهای آزاد در هفته و الگوی ساعتی باشد. در این صورت، نیاز است به توجه به عوامل بیشتری برای محاسبه نوبت کاری.

تفاوت شب‌کاری و نوبت‌کاری چیست؟

شب‌کاری و نوبت‌کاری دو مفهوم متفاوت هستند، اگرچه در برخی موارد ممکن است به طور اشتباه به جای هم استفاده شوند. در ادامه تفاوت بین این دو مفهوم را توضیح می‌دهم:

شب‌کاری (Night Shift)

شب کاری به معنای کار در ساعات شب است، به طور کلی در فاصله زمانی بین ساعت ۱۸ عصر تا ۸ صبح انجام می‌شود. افراد شب‌کار معمولاً در شیفت‌هایی که شامل ساعت‌های شبانه روز می‌شود، فعالیت می‌کنند. این شیفت‌ها می‌توانند در بیشتر صنایع و بخش‌های خدماتی مانند بیمارستان‌ها، اورژانس‌ها، شرکت‌های پالایشگاهی، نیروگاه‌ها، رستوران‌ها، فروشگاه‌ها، مراکز تماس و حمل و نقل عمومی اعمال شود. مزایا شب‌کاری شامل حقوق و پاداش بیشتر در برخی موارد، کاهش ترافیک در ساعات شلوغ، انعطاف‌پذیری زمانی برای افرادی که در ساعات روز نمی‌توانند کار کنند و امکان برقراری تعامل با مشتریان در مناطق زمانی مختلف است.

نوبت‌کاری (Shift Work)

نوبت‌کاری به معنای کار در شیفت‌های متنوع در طول ۲۴ ساعت است. در این نوع کار، تیم‌ها و کارکنان به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شوند که شیفت‌های مختلفی را در طول روز و شب پوشش دهند. این شیفت‌ها ممکن است شامل شیفت‌های صبح، عصر، شب، یا حتی شیفت‌های ترکیبی باشند البته شیفت کاری ممکن است به صورت دورکاری یا فریلنسری باشد. مزایای نوبت‌کاری شامل انعطاف‌پذیری زمانی برای کارکنان، پوشش کامل ساعات کاری در طول روز، افزایش بهره‌وری در سازمان و برخی صنایع مانند تولید و خدمات پوششی است.

جمع‌بندی

در سیستم شیفت کاری یا نوبت کاری ساعات کاری به چند نوبت تقسیم می‌شود و کارکنان به ترتیب در هر نوبت حضور دارند. این رویکرد معمولا در صنایع تولیدی و خطوط تولید استفاده می‌شود. شیفت کاری دارای مزایا و معایبی است. از مزایا می‌توان به بهره‌وری بالاتر در خطوط تولید، افزایش بهره‌وری دستگاه‌ها و تجهیزات، و کاهش هزینه‌های تولید اشاره کرد. از سوی دیگر، این سیستم می‌تواند منجر به خستگی بیشتر کارکنان، کاهش رضایت شغلی، و مشکلات تعاملی میان کارکنان باشد.